جوهر ثابتجوهر در زبان فارسی به معنای گوهر و سنگی است که بتوان چیزی از آن استخراج کرد که مورد استفاده باشد. معادل این واژه در زبان فرانسه و انگلیسی، Substance است. ۱ - معانی جوهر از نگاه فلاسفهفیلسوفان این لفظ را به چند معنی به کار برده‌اند: اولی؛ جوهر در مقابل عرض که عبارتست از موجود قائم به ذات ، چه حادث و چه قدیم. [۱]
آموزش فلسفه، مصباح یزدی، محمد تقی، ج۲، ص۱۲۲، تهران، نشر سازمان تبلیغات، ۱۳۶۶ش.
دومی؛ ذاتی پذیرای صفات پی در پی متضاد با خودش باشد. معنای دیگر، ماهیتی است که وقتی در موجودات خارجی یافت شود، در موضوع نباشد. این واژه به معنای موجود بی نیاز از محلی که در آن فرود آید نیز استعمال شده است. [۲]
منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، صلبیا، جمیل، ج۱، ص۹۱، انتشارات حکمت.
ابن سینا می‌گوید: جوهر چیزی است که وقتی یافت شد در موضوع نباشد؛ یعنی در محلی نباشد که آن محل بتواند بدون نیاز به این جوهر ، وجود و قوام داشته باشد. اشیا و موجودات خارجی را هر گاه بررسی نماییم در می‌یابیم که بعضی موجود مستقل بوده و بعضی دیگر مستقل نبوده و قائم بغیرند؛ بعضی وجود استقلالی دارند و بعضی تبعی. به طور کلی وجود بعضی وجودات، انتزاعی است؛ مانند مفهومات و اضافات و بعضی در محل‌اند و بعضی بی نیاز از محل. موجوداتی که مستقل بوده و در تقرر وجودی نیاز به محل نداشته باشند جوهرند و حق وجود عینی آنها این است که در موضوعی از موضوعات نباشند و موجوداتی که تبعی بوده و حق وجود عینی آنها این است که در موضوعی از موضوعات و محلی از محل‌ها باشند عرض هستند. [۳]
فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، سجادی، سید جعفر، ج۱، ص۱۸۵، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
۲ - تغییر جوهر از نگاه فلاسفهتا زمان ملاصدرا ، به این علت که فلاسفه به تغییر در جوهر اعتقادی نداشته‌اند، بحثی تحت عنوان جوهر سیال و ثابت مطرح ننموده‌اند و آنان جواهر را ثابت و بدون تغیییر می‌پنداشتند و اصولا تحول و تغییر در جوهر را غیر ممکن می‌دانستند. هرچند بوعلی سینا در کتاب شرح اشارات خود از برخی حکما نقل نموده است که جوهر را به ثابت و سیال تقسیم نموده است، به این بحث اشاره‌ای گذرا نموده است، [۴]
الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ملاصدرا، صدرالدین محمد شیرازی، ج۳، ص۱۱۸، قم، نشر مصطفوی، ۱۳۶۸ش.
ولی اکثر آنان مخالف این نظر بوده‌اند. استدلال آنان این بود که هر حرکت و تغییری نیاز به موضوعی دارد تا در ظرف آن صورت بگیرد. از سوی دیگر حرکت در اشیاء با این پشتوانه بوده که موضوع آن حرکت که جوهر شیء است، ثبات دارد، حال اگر تغییر و حرکت در جوهر اشیاء روی دهد، این امر مستلزم این است که حرکتی باشد ولی موضوع ثابتی در زمان وقوع ان وجود نداشته باشد و این همان تحقق حرکت بدون متحرک است که محال است. [۵]
مباحث مشرقیه، فخر رازی، محمد بن عمر، ج۱، ص۵۹۳_ ۵۹۴، قم، نشر بیدار، ۱۴۱۱ق.
۳ - نظریه حرکت جوهریبا ارائه نظریه حرکت جوهری و اثبات امکان تغییر در جواهر اشیاء و اینکه اصولا تغییر در جوهر اشیاء امری مسلم و غیر قابل انکار است، این بحث جای خود را در کتابهای فلسفی باز نمود که جوهر نیز ثابت و متغیر دارد. هرچند این بحث به این عنوان، در هیچ کتاب فلسفی مطرح نشده است. بر اساس اصول حرکت جوهری تمامی اشیاء در جهان پیرامون ما که به چشم می‌آید، دارای حرکت هستند و تغییر می‌یابند و تغییر ظاهری آنها که در احوال و عوارض آنها روی می‌دهد، بدون تغییر و تحول در ذات و جوهرشان امکان پذیر نیست. [۶]
نهایه الحکمه، طباطبایی، محمد حسین، ص۲۶۱، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
اما می‌دانیم که برخی از موجودات هستند که به فعلیت کامل رسیده‌اند و هیچ گونه تغییر در آنها راهی ندارد؛ زیرا تغییر ناشی از این است که شیء می‌خواهد به کمال برسد و از حالت سکون که برای شیء نقص به شمار می‌رود خارج شود. حال اگر هیچ استعداد و حالت انتظاری در شیئی وجود نداشته باشد پس در آن شیء به هیچ وجه تغییری روی نخواهد داد. این اشیاء مجرد هستند و ماده ندارند. [۷]
ترجمه و شرح نهایه الحکمه، شیروانی، علی، ج۲، ص۲۴۷، قم، نشر بوستان کتاب، ۱۳۸۶ش، چ هفتم.
این اشیاء، وجودشان سیال و تدریجی نیست و فاقد قوه و ماده می‌باشند. [۸]
ترجمه و شرح نهایه الحکمه، شیروانی، علی، ج۲، ص۲۴۷.
ذات باری تعالی که از هرگونه ماده و قوه و استعدادی مبرا می‌باشد [۹]
نهایه الحکمه، طباطبایی، محمد حسین، ص۲۹۷.
مصداق کامل جوهر ثابت است. ملائکه نیز از همین قبیل هستند؛ زیرا آنان از نظر وجودی هیچ استعدادی که به فعلیت نرسیده باشد را ندارند و فعلیت محض هستند و تغییر در آنها راهی ندارد. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «جوهر ثابت». |